ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਥਾਂ-ਥਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਿੰਡ, ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਆਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ‘ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ।
2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਆਬਾਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਆਬਾਦੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਡੇਢ ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਕੂੜਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਲ ਕੂੜੇ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਕੂੜੇ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਜੈਵਿਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਡਾਇਰੀਆ, ਮਲੇਰੀਆ, ਡੇਂਗੂ, ਹੈਜ਼ਾ ਅਤੇ ਟਾਈਫਾਈਡ ਵਰਗੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਗੈਰ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੂੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਠੋਸ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕਾ ਅਤੇ ਗਿੱਲਾ ਕੂੜਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਨਿਗਮ ਵੱਲੋਂ ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਕੂੜਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਕਾਗਜ਼, ਧਾਤ, ਕੱਚ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਰੀਸਾਈਕਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕੇ ਕੂੜੇ ਤੋਂ ਛਾਂਟ ਕੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਚੌਥੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਖਾਦ ਬਣਾਉਣ, ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਕੱਢਣ, ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਰੀਸਾਈਕਲ ਕੀਤੇ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੇਸਟ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਸੈਂਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕੁਸ਼ਲ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਨੂੰ ਹਟਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਲੈਂਡਫਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੰਦੌਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਅੰਬਿਕਾਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਾਪਦੰਡ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸਾਲਿਡ ਵੇਸਟ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਨਿਯਮ-2016 ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੂੜਾ ਜਨਰੇਟਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਦਿਖਾ ਕੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।