ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਹ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਿੱਸਾ ਬਚਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਮਹਿਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉਜਾੜ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਗਠਨ ਇੱਥੇ 8-9 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਾਈ ਗਈ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਆਰਮੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਉਜੜੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਕੈਂਪ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੰਬੂ, ਫਿਰ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰ ਬਣਾਏ ਗਏ। 1953 ਵਿਚ ਡੇਰੇ ਨੂੰ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ (ਏ.ਐੱਸ.ਆਈ.) ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਏਐੱਸਆਈ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇੱਥੇ ਪਾਥਵੇਅ ਬਣਾਏ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਜੋ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੁਵਿਧਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ।ਅਸ਼ੋਕ ਪਿੱਲਰ ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਗਿੱਦੜਾਂ ਨੂੰ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਾਲ ਲਗਾਏ ਜਾਣਗੇ।
ਸਮਾਰਕ ਦੇ ਮਹਿਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਲੀ ਵਧਾਈ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਯਾਦਗਾਰ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਲੀ ਪਈ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪਾਰਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।ਇਸ ਲਈ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ‘ਚ ਇਸ ਖਾਲੀ ਪਈ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪਾਰਕ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇਗੀ।
ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਸਮਾਰਕ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਕਿਲਾ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨਿਰਵਿਘਨ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਚਾਈ 15 ਮੀਟਰ ਹੈ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇਗੀ ਉਹ ਹੈ ਅਸ਼ੋਕਾ ਪਿੱਲਰ, ਜੋ ਕਿ ਤਿੰਨ-ਪੱਧਰੀ ਪਿਰਾਮਿਡਲ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੁਆਰਾ ਅੰਬਾਲਾ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਇਹ 13 ਮੀਟਰ ਉੱਚਾ ਥੰਮ੍ਹ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।